سبزه میدان

     سبزه میدان از میدان‌های مهم دارالخلافه تهران و در واقع میدان اصلی شهر در دوره قاجار بوده است‌، که به دستور امیر کبیر درسال ۱۲۶۸ ه.ق، توسط حاجب الدوله تغییراتی اساسی در بافت آن به عمل آمد و در دوره رضا شاه هم تغییراتی یافت ‌. در حال حاضر، آب نمای قدیمی آن تبدیل به میدان چهارگوش سنگی و مغازه‌های نوساز و پاساژ شده است‌. اساس طرح اولیه از قدیم باقی مانده است‌، اما شکل معماری جدید را به خود گرفته است‌.  به گفته اعتمادالسلطنه‌، میدان ، دروازه و دو طبقه بنا در چهار طرف آن داشت که طبقات زیرزمین آن با ایوان های سرپوشیده به دکان‌دارها و عطاری‌ها اختصاص داشت‌. همچنین، درختان فراوان نارون و چنار، سایه صفا و آرامش و استراحت مردم را تأمین می‌کرد و در وسط میدان حوضی با کاشی سبز رنگ بود. پیشه‌وران خرده پا هم در این میدان فعالیت می‌کردند. سبزه میدان علاوه بر محل کسب‌، محل تجمع مردم در ایام محرم بوده و هم اکنون نیز هست‌.

    از رویدادهای مهمی که در سبزه میدان آن زمان اتفاق می‌افتاد، اعدام مجرمان بود که باز این عمل به دستور امیرکبیر از این میدان به میدان قاپوق (اعدام قدیم و محمدیه فعلی‌) انتقال یافت‌.
    میدان در حال حاضر، همان اسلوب قدیمی را دارد، البته بدون آن درختان بلند، آب نماها و مغازه‌های قدیمی‌. سبزه‌میدان بعد از آن که به صورت دو طبقه ساخته شد، حجره های پایینی را دوا فروش‌ها یا عطاری‌ها و طبقه فوقانی را تجار به دست گرفتند. دهانه اصلی ورودی بازار به بازار کفاش‌ها یا ارسی دوزها راه می‌یابد و چهار طرفش با چهار دهانه به بازار صحاف‌ها و توتون فروش‌ها و کفاش‌ها و خیابان جباخانه منتهی می‌شود.

    وجه تسمیه سبزه میدان این است که در زمان سلطنت زندیه و قاجاریه محل کشت و فروش سبزیجات اهالی تهران بوده است‌. البته، این میدان در دوران قاجاریه‌، تخته پل هم نامیده می‌شد.

خانه سردار اسعد بختیاری

            

    خانه سردار اسعد، یا باشگاه بانک ملی، درسال ۱۲۹۲ ق ساخته شده است‌. ساختمان منزل مسکونی جعفرقلی خان سردار اسعد و معمارش استاد محمد معمار باشی‌، مشهور به بابا، بوده است‌. معمار باشی‌، معمار ساختمان موزه گنجینه نیز بوده است‌. این ساختمان مدتی باشگاه بانک ملی بوده‌ اما هم اکنون فعالیتی در آن انجام نمی‌شود و قرار است که به موزه بانک ملی تبدیل شود. اشیای موزه را هدایایی تشکیل می‌دهد که از سوی بانک‌های ایرانی و خارجی به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس بانک ملی (۱۳۵۷) اهدا شده است.

 

‌                 

    خانه سردار اسعد در خیابان فردوسی واقع است .

بازار تجریش

             

  بازار تجریش که از یک طرف به میدان تجریش، از سمت دیگر به امام‌زاده صالح و کوچه‌های اطراف آن راه دارد، از قدیمی‌ترین مراکز خرید شمیران بوده و هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده است‌. اگر چه ساخت بازار قائم به سبک جدید در کنار آن شکل کاملاً سنتی بازار را تحت تأثیرقرار داده است‌، اما هنوز حجره‌های معروف و قدیمی بازار هویت خود را از دست نداده‌اند.

     بازار قدیمی تجریش، به صورت سرپوشیده و متصل کننده دو محله سرپل و تجریش است‌، که نمونه کوچکی از بازار تهران است‌. در بازار تجریش که از سوق‌های کوچکی تشکیل شده‌، یک میدان سرپوشیده میوه و تره ‌بار هم وجود دارد که از نظر مکانی بسیار جذاب و زیبا است‌. البته این میدان در اصل مکان تکیه تجریش می باشد که یکی از قدیمی ترین تکیه های تهران به شمار می رود و بعد از ده محرم به اجاره در اختیار بازار میوه تره بار قرار می گیرد .  بازار تجریش همچون دیگر بازارهای سنتی مسجد و حسینیه دارد‌.

دارالفنون

    

سنگ بنای این ساختمان به فرمان امیرکبیر درشمال ارگ سلطنتی نهاده شد. دارالفنون که هم اکنون در خیابان ناصرخسرو واقع و غیر فعال است‌ اولین مرکز کالج مانند ایران بوده است .     نقشه دارالفنون توسط میرزا رضای مهندس، که در زمان عباس میرزا ( ولیعهد فتح علی شاه) برای تحصیل به انگلیس رفته بود، تهیه و در اوایل سال ۱۲۶۶ ق  به سرپرستی محمد تقی خان معمار باشی ساخته شد. چهارطرف حیاط مدرسه را پنجاه اتاق احاطه کرده و در برابر آن ها ایوانی گسترده است. نخستین در ورودی مدرسه به سوی خیابان ارگ بود و درکنونی که درخیابان ناصرخسرو است بعدها ساخته شد.      اولین معلمان دارالفنون اتباع فرانسه‌، اتریش‌، ارمنستان و ایتالیا بودند. دارالفنون روز پنجم ربیع الاول سال۱۲۶۸یعنی ۱۳ روز قبل از قتل امیر، به طور رسمی گشایش یافت‌.     بنای دارالفنون تا چندین سال پیش، به عنوان دبیرستان‌، دانش آموزانی را روانه دانشگاه‌ها می‌کرد اما هم اکنون بسته است و تحت نظارت میراث فرهنگی قرار دارد.

کاخ موزه سعد آباد

کاخ موزه سعدآباد در دامنه البرز، بین میدان تجریش و دربند، در ضلع جنوبی میدان دربند ساخته شده است و از شرق به خیابان دربند، از غرب به سعدآباد و زعفرانیه و از جنوب به نظامیه منتهی می‌شود.

    مساحت فعلی سعدآباد در حدود ۴۰۰ هکتار است‌. ساخت آن به درخواست رضا شاه پهلوی به منظور تهیه محلی ییلاقی برای خود انجام گرفت‌. امیر لشکر خدایار باغ بزرگی را در کرج برای این امر در نظر گرفت و قرار شد فردی به نام کشتکار از سوی رضا شاه باغ را رؤیت کند. اما این فرد به شاه پیشنهاد کرد تا ییلاق سعدآباد را خریداری کند. در آن زمان اراضی سعدآباد متعلق به سردار اعظم بود. حدود ۴۰۰۰ مترمربع مساحت و دو عمارت بیرونی و اندرونی داشت که توسط رضا رفیع برای رضا شاه خریداری شد.  بعد از خریداری سعدآباد از سردار اعظم‌ تپه علی‌خان والی نیز از پدر سرتیپ والی به مبلغ ۷۰۰۰ تومان خریداری و سپس کاخ شهوند (سبز) بر آن بنا شد. بعد از مدتی باغ‌های نیمه ویران دیگری‌، توسط افراد رضا خان، از صاحبان آن‌ها خریداری و به تپه علی خان وصل شدند و به تدریج باغ سعدآباد فعلی به وجود آمد. در باغ سعدآباد، در مجموع، ۱۴ کاخ ساخته شده است‌. از این میان‌ پنج کاخ‌ بزرگ و بقیه به نسبت کوچک‌تر هستند. قدیمی‌ترین آن‌ها کاخ شهوند و بزرگ‌ترین آن‌ها کاخ سفید است‌. کاخ سعدآباد دارای ۱۸۰ هکتار جنگل طبیعی‌، چشمه سارها، باغستان‌، گل‌خانه و ... است‌.  نگارخانه‌های موجود در کاخ سعدآباد بیش‌تر در کاخ‌های اختصاصی فرزندان محمدرضا شاه احداث شده و معماری آن‌ها به سبک بناهای امروزی است‌.

    کاخ دو طبقه شهوند ( سبز ) تنها کاخی است که نمای آن به طور کامل از بیرون پیدا است‌. این کاخ در زمان سردار سپهی‌، در دامنه کمیز دره‌، روی تپه علی‌خان والی ساخته شد. ساخت این کاخ درسال ۱۳۰۱ ش شروع شد و درسال ۱۳۰۷ به پایان رسید. استاد جعفر کاشانی طراح و معمار کاخ بوده و در تزیین آن از هنرمندان و استادان ایرانی بهره گرفته شده است‌. طبقه زیرین آن شامل چند زیر زمین و طبقه بالای آن دارای یک سالن بزرگ آینه کاری است‌. آینه کاری را جعفرخان معمار انجام داده است‌. آن‌چه از شاه در این سالن به جا مانده یک میز و صندلی و زیر سیگاری او است‌. طرف راست سالن آینه دو اتاق وجوددارد که یکی از آن‌ها اتاق کار بوده است‌. دیوار اتاق یک متر ازاره خاتم کاری دارد که از جمله زیباترین خاتم کاری‌های جهان محسوب می‌شود. بالای خاتم کاری قطعه نقاشی‌ای با رنگ و روغن دیده می‌شود. اتاق طرف راست نیز اتاق انتظار است‌.  سمت چپ سالن نیز دو اتاق است که مقرنس و آینه کاری‌های آن در منتهای ظرافت انجام گرفته است‌. سنگ‌های بنای کاخ شهوند از زنجان و سنگ‌های ستون‌ها ،مجسمه شیر و نیمکت‌ها از خراسان فراهم شده است‌.  گفته می‌شود پیمان سعدآباد، که ایران مبتکر آن بوده است‌، در ۱۷ تیر ۱۳۱۶ ش‌، با حضور وزرای امور خارجه ایران‌، ترکیه‌، عراق و افغانستان در محل کاخ شهوند در ۱۰ ماده تنظیم شد و به امضا رسید.

    یکی از ساختمان‌هایی که با دیوارکشی از سعدآباد جدا شده کاخ معروف به احمد شاهی است‌. از پیشینه کاخ احمدشاهی کسی اطلاع درستی ندارد. در اوایل انقلاب‌ این کاخ به عنوان مکان تاریخی به ثبت رسید. در حال حاضر نیروهای مرکز آموزش علوم و فنون الزهرا در آن ساکن هستند.

    کاخ سفید بزرگ‌ترین کاخ مجموعه‌، مخصوص پذیرایی از مهمانان خارجی، است‌. رضا شاه کاخ سفید را برای ایام تابستان‌، به منظور پذیرایی از مهمانان رسمی خود ،در نظر گرفته بود. در ساختن این کاخ نظر محمدرضا شاه بسیار مؤثر بود. به عنوان مثال یکی از ستون‌ها به دستور او سه بار خراب شد تا عاقبت با طرح او هماهنگی پیدا کرد.   این کاخ دو طبقه است‌. طبقه اول شامل سرسرایی در وسط و اتاق‌های متعدد و یک سالن بزرگ است‌و طبقه دوم نیز مانند طبقه اول طراحی شده است‌. دیوارهای اتاق‌ها و سربخاری‌ها از سنگ‌هایی با نقش‌های طبیعی است که در برش و صیقلی کردن آن‌ها دقت فراوانی به کار رفته است‌. سنگ‌های بنای کاخ را از یزد، تفرش و خراسان‌ و سنگ سفید نمای خارج آن را از ولی آباد آورده‌اند.

    کاخ دیگر مجموعه کاخ محمدرضا شاه است که به سبک بناهای تازه ساخته شده و طرح آن با کاخ شهوند ( سبز ) و کاخ سفید، که روح ایرانی بر آن‌ها حاکم است‌، اختلاف دارد.  کاخ همسر رضا شاه از جمله کاخ‌هایی است که بازدید آن تنها در ۲۲ بهمن‌، سال روز پیروزی انقلاب ،برای عموم آزاداست‌.

    موزه‌های موجود در کاخ سعدآباد عبارتند از: موزه نگارگری استاد فرشچیان‌، موزه جهان‌گردی برادران امیدوار، موزه مینیاتور بهزاد، موزه آبکار، موزه پژوهشی مردم شناسی‌، موزه هنرهای زیبا، موزه هنر ملل و موزه خط و کتاب میرعماد.

مجسمه کوه نورد

      

 

    در سال۱۳۳۷، حسن وجدان‌خوش‌، از کوه‌نوردان با سابقة کشور،  پیشنهاد ی را برای نصب یک مجسمه کوه‌نوردی داد که این پیشنهاد ‌مورد تأیید سایر کوه‌نوردان قرار گرفت‌. او پیشنهاد خود را نزد رئیس فدراسیون کوه نوردی، سرهنگ بیات، برد. این پیشنهاد تایید شد و مهام‌، شهردار وقت تهران‌، هزینة ساخت آن را قبول کرد. سرهنگ بیات که رئیس مرکز آموزش کوهستانی ارتش نیز بود، امیر شاه قدمی‌، گروهبان ارتش و مربی کوه‌نوردی مرکز آموزش کوهستانی و مربی اسکی کشور را به عنوان مدل به استاد رضا لعل ریاحی، استاد دانشکده هنرهای زیبا، مجسمه‌ساز و سرهنگ ارتش؛ معرفی کرد و شهرداری مبلغ ۱۰۰۰۰ تومان هزینة ساخت مجسمه را پرداخت‌. درسال ۱۳۳۸، مدل گچی آن آماده و در میدان سربند نصب و طی مراسمی از آن پرده‌برداری شد. متأسفانه در زمستان همان سال‌، به علت بارندگی و یخ‌زدگی‌، دست و قسمتی از بدنة مجسمه خرد شد. این قسمت مدت‌ها با پرچم ایران پوشانده شده بود. درسال ۱۳۴۱، با پی‌گیری استاد رفعتی افشار، رئیس وقت فدراسیون‌، مجسمة سیمانی آماده شد و خلیل میلانی و عبدالحسین امین از طرف فدراسیون مأمور نصب آن شدند. این مجسمه هنوز پا برجا است‌.

    در آبان‌ماه سال۱۳۵۰، بنا به پیشنهاد فدراسیون کوه‌نوردی ایران و موافقت انجمن شهر و شهرداری تهران‌، نام میدان سربند به میدان کوه‌نوردان تغییر یافت‌. مجسمه کوه‌نورد با ارتفاع حدود سه متر، نماد کوه‌نوردان شناخته می‌شود.

خانه مستوفی الممالک

           

در نیمه دوم قرن سیزدهم‌، ناصرالدین شاه قاجار مهم‌ترین حامی و بانی ساخت بناهای مختلف در تهران بود، به طوری‌که در خلال سلطنت طولانی و نسبتاً آرام او، باروی هشت ضلعی جدیدی با ۱۲ دروازه و یک میدان مرکزی با شکوه به نام میدان توپ‌خانه برای شهر گسترش یافته تهران ساخته شد.     یکی از بناهای این دوره (ناصری‌)، خانه مستوفی‌الممالک‌، واقع در داخل حصار غربی است که از جهات مختلف جای تأمل دارد. عمارت مستوفی‌الممالک متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، با سبک و سیاق خاص معماری آن دوره‌، که ویژگی آن استفاده از عناصر و بن‌مایه‌های اروپایی است‌، ساخته شده‌است‌.       این بنا ، خانه یکی از اصیل ترین رجال دوران قاجار و پهلوی‌، یعنی میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک‌، فرزند میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک است که در قسمت‌هایی تحت عناوین شجره‌نامه‌، زندگی‌نامه و مشاغل و مناصب حکومتی‌، به آن‌ها اشاره شده‌است‌.      خانه مستوفی در ۱۳۱۱ ق‌، یعنی هنگامی که میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک ۱۹ سال بیش‌تر نداشت‌، ساخته شده است‌. با توجه به این‌که محمدتقی‌خان ریاست بنّا خانه و منصب معمار باشی‌گری را در طول مدت سلطنت ناصرالدین شاه عهده‌دار بود تا بر احداث بناهای ساخته شده توسط درباریان نظارت کند، و با توجه به این‌که ساختن اغلب بناهای درباریان را در محله سنگلج به وی نسبت داده‌اند، به احتمال زیاد، وی را می‌توان معمار یا ناظر ساخت بناهای مستوفی‌الممالک دانست‌.     این خانه دارای مشخصات خاص بناهای مسکونی دوره قاجار است و ورودی آن در بخش شرقی بنا است که با چند پله به حیاط متصل می‌شود. دور تا دور بنا را حیاط احاطه کرده است‌. این عمارت از جهت این‌که خانه مسکونی یکی از سران مشروطه و رجال نامی تاریخ معاصر ایران است و با توجه به این که نمونه‌ای کم نظیر و کامل از بناهای مسکونی دوره قاجاریه بوده و نیز به جهت موقعیت محلی آن‌، یعنی واقع شدن در محله سنگلج‌، از دیدگاه سیاسی‌، اجتماعی‌، فرهنگی‌، تاریخی‌، هنری‌، معماری و ... قابل بحث و بررسی است‌. بنای مستوفی از شمال با کوچه مستوفی‌، از شرق با کوچه چال حصار و از غرب و جنوب با اماکن مسکونی هم‌جوار است‌. زمین ملک به طول ۵۷ متر و دو عرض ۲۹ متر و ۳۳ متر است و انتهای کوچه چال حصار قرار گرفته است‌ . ابعاد بنا نیز در حدود ۲۴/۵ در ۱۹/۵ متر و ورودی بنا هم در حدود دو متر از سطح کوچه پائین‌تر است‌.                 نمای شرقی دارای دو پنجره بزرگ در طبقه اول‌، در چوبی دو لنگه (ورودی اصلی بنا) و سه پنجره مربع شکل کوچک جهت نورگیر زیرزمین است‌. نمای شمالی دارای چهار ستون مدوّر در طبقه اول‌، شش پنجره بزرگ و دری در قسمت وسط و چهار پنجره کوچک مربع شکل جهت نورگیر و زیرزمین و یک در فلزی در وسط‌، برای ورود به زیرزمین و حوض خانه آن است‌. نمای جنوبی حدود یک متر پایین‌تر از سطح نمای شرقی‌، یعنی در حدود سه متر پایین‌تر از سطح کوچه است‌. در قسمت بالا یا طبقه اول‌، نما دارای ده ستون کامل مدور و دو نیم ستون چسبیده به بدنه بنا در دو گوشه و در قسمت پایین یا نمای زیر زمین ۱۲ ستون سنگی است که هشت تای آن به صورت جفت‌جفت (چهار جفت‌) است‌. هفت پنجره بزرگ در بالا و هفت پنجره مربع شکل کوچک جهت نورگیر زیرزمین در پایین نما قرار گرفته است‌. سقف بنا شیروانی و دارای یک خر پشته و دودکش آجری است‌.     قسمت‌های مختلف بنا شامل در ورودی چوبی دولنگه‌، آستانه کتیبه‌دار با هفت پله مرمرین و دو ستون در بالای آن است که به سالن مرکزی مرتبط می‌شود و در سمت چپ و راست آستانه ورودی دو اتاق و در دو طرف سالن مرکزی دو اتاق دیگر و بالای هر دوی آن‌ها دو اتاق دیگر قرار گرفته است‌. در واقع سالن مرکزی شش اتاق در اطراف دارد.       تزیینات بنا بیش‌تر به صورت گچ‌بری و دارای نقوش حیوانات افسانه‌ای با سر انسان و بدن شیر، انسان بال‌دار یا فرشته‌، گل و گیاه به شکل پیچک یا طرح اسلیمی دسته گل‌، گل و گلدان‌، سبد پر میوه‌، پرندگان شکار شده و آویخته مثل قرقاول و اردک و ... است‌.     میرزا حسن خان مستوفی الممالک‌، فرزند میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و شکر خانم‌، دختر رئیس یکی از قبایل کرد، یکی از اصیل‌ترین شخصیت‌های تاریخ سیاسی معاصر ایران است و مقام و لقب مستوفی الممالک بیش از یک قرن در خاندان او بوده است‌.  مستوفی در لغت به معنای حساب‌دار و دفتردار خزانه و در عرف حکومتی وزیر دارایی است‌. او در پنجم رمضان ۱۲۹۱ ق‌، در تهران متولد شد. از پنج سالگی زیرنظر معلم سرخانه و زیرنظر محمودخان ملک‌الشعرا تحصیل کرد. مستوفی در سن ۶۰ سالگی درگذشت و جنازه وی در آرامگاه پدرش‌، خانقاه قلندرشاه‌، در ونک به خاک سپرده شد.

خانه میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی

این بنا درسال ۱۲۵۳ ق یاسال ۱۲۱۱ ش‌، در زمان محمدشاه قاجار برای یکی از صاحب منصبان دوره قاجاریه به نام میرزا محمد قوام‌الدوله آشتیانی ساخته شد. وی در دیوان محاسبات مالیات سمتی داشت‌. پسر قوام‌الدوله‌، حسن وثوق نام داشت، که در سال۱۲۶۸ ش‌، جای پدر را گرفت و در دوره‌هایی وزیر فرهنگ‌، دارایی‌، خارجه و نخست‌وزیر بود.       قسمتی از بنا در تعریض کوچه میرزا محمود وزیر از بین‌رفته که به احتمال زیاد متصل‌کننده اندرونی و بیرونی به یک‌دیگر بوده است‌. هم‌چنین‌، تبدیل ایوان تابستانی به تالار آینه کاری از دیگر تغییرات بنا است که پس از توسعه ارتباط ایرانیان با کشورهای اروپایی صورت گرفته است‌. در تزیینات داخلی بنا نیز نقوشی افزوده شده که علاوه بر قلم هنرمند، از لحاظ رنگ نیز پختگی قبلی خود را ندارد و از نگاره‌های قبلی به طور کلی متمایز است‌. احتمال داده می‌شود که دورتادور حیاط بیرونی‌ اتاق‌هایی وجود داشته‌ که در حال حاضر اثری از آن‌ها نیست‌. وقتی این ساختمان تحت نظر سازمان حفاظت آثار باستانی درآمد، چند اتاق‌، آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی در ضلع شرقی حیاط بیرونی به آن‌ها افزوده شد که البته قسمت نوساز با بافت قدیمی خانه‌، از قبیل در و پنجره‌، تزیینات شومینه و گچ‌بری و نمای خارجی به طورکلی مطابقت می‌کند، به طوری‌که تشخیص آن دشوار است‌.     معماری دوران قاجاریه و دوران سنتی پیشین که بعدها تأثیرات فرنگی بر روی تزیینات آن مشهود است‌، بیش‌تر یادآور معماری زندیه در شیراز است‌.       از خصوصیات این بنا باید به نظم و تقارنی اشاره کرد که با آجر و چوب در نمای ساختمان به وجود آمده است‌. وجود هفت دری در این بنا از جمله مهم‌ترین عوامل زیبایی آن محسوب می‌شود. هفت دری جزو عنصرهای معماری ایرانی‌اسلامی است‌. در حیاط بیرونی یک حوض و چند باغچه تعبیه شده است‌. قرینه این حیاط نیز حیاط دیگری است که حیاط اندرونی محسوب می‌شود و دارای باغچه و حوض است‌. این دو حیاط با چند راهرو به هم‌دیگر مرتبط می‌شوند. از ویژگی‌های دیگر وجود دو بادگیر و یک شیروانی در بام بنا است که انسان را برای رفتن به طبقات بالا بر می‌انگیزد. این دو بادگیر قرینه هم هستند. در معماری ایرانی از زمانی دور دست ، بادگیر با نام‌های گوناگونی چون <بادهنج‌>، <باتخال‌>، <خیشود> و <خیشان‌> به کار می‌رفته است‌. کار بادگیر خنک کردن هوای جایگاه سکونت مردم بوده و تهویه داخل ساختمان را انجام می‌داده است‌. بادگیرها علاوه بر خنک کردن و تهویه هوا، جنبه تزیینی نیز داشته و از مشخصات بارز خانه‌های قدیمی اشرافی بوده است‌. یک بادگیر به طورکلی برجی چهارگوشه است که تا بلندای بام خانه‌ها ساخته می‌شود. اندازه چهارگوش بادگیر ۲ در۲ متر است‌. در اطراف برج بادگیر، شکاف‌های عمودی جاسازی می‌شد که دارای چند پره بوده و باد پس از برخورد با این پره‌ها از کانال بادگیر به میان برج و ساختمان راه می‌یافت‌.     در این بنا نمای بادگیر از آجر تهیه شده است و تزیینات قسمت فوقانی هر شیار دارای ارسی و آینه است که این عامل هماهنگی کامل بین تزیینات نقاط مختلف بنا را نشان می‌دهد. این هماهنگی در کار معماری و هنر ایران از بزرگ‌ترین تا ظریف‌ترین عناصر را شامل می‌شود.     ورود به قسمت داخل بنا از حیاط بیرونی و درونی و از طریق دو راه پله انجام می‌شود. طبقه‌اول متشکل از دو تالار بزرگ به نام‌های آینه و تبنی یا سفره‌خانه و دو راهرو و سه اتاق کوچک است‌. طبقه دوم نیز متشکل از دو راهرو و شش اتاق است که یک راهرو و سه اتاق در ضلع غربی و یک راهرو و سه اتاق دیگر در ضلع شرقی بنا شده است‌. زیر زمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آینه و تبنی قرار گرفته که تنها از حیاط اندرونی می‌توان به آن وارد شد.     آرایش درها از نوع گره‌سازی با چوب است‌. نور طبیعی زیرزمین در دو ضلع شمالی و جنوبی از طریق آجرهای لعاب‌دار آبی رنگ موسوم به <پاچنگ‌> تأمین می‌شود. دیوارها از خشت و سقف از تیرچه ساخته شده است‌. تزیینات بنا آینه کاری و نقاشی گل و مرغ روی گچ و مقرنس کاری و گچ‌بری است‌، و کف اتاق‌ها با کاشی‌های ابرو باد پوشانده شده است‌. بیش‌ترین تزیینات بنا را مقرنس کاری‌های زیبا تشکیل می‌دهد. در ابتدا نقاشی‌ها به طور کامل ایرانی بوده‌است‌، ولی با بازسازی مجدد، تزیینات و نقاشی‌ها فرنگی شده که بیش‌تر آن‌ها اثر لطف‌علی شیرازی است‌. اتاق یا تالار آینه این مجموعه که در طبقه هم‌کف و در قسمت شمالی خانه قرار دارد و از دیگر اتاق‌های جانبی بزرگ‌تر است‌، مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاست‌مداران وقت بوده است‌، و از بخش اندرونی خانه مجزا است‌. تزیینات این تالار به دلیل رفت و آمد رجال کشورهای غربی‌، از الگوهای غربی پیروی کرده‌است‌. تصاویر زنان فرنگی به‌صورت کارت پستال در میان آینه‌کاری‌ها و موتیف‌های گچ‌بری نشان‌دهنده این مطلب است‌.     در این اتاق سه ارسی‌، هفت پنجره ارسی‌، سه در چوبی و چهار طاقچه وجود دارد. ارسی‌های اتاق دارای گره‌های کنده کاری شده و تزیینات چوبی ظریف و شیشه‌های رنگی است که روی آن‌ها توسط هنرمندان نقاشی شده‌است‌. این نقش‌ها که به مرور زمان از بین‌رفته بود، بازسازی شده است‌. بیش‌تر کارهای تزیینات‌ی و به خصوص آینه کاری‌های این اتاق و آوردن تصاویر زنان درکار، از زمان ناصرالدین شاه رایج شده است‌. با وجود این‌، هنرمندان ایرانی نقوش فرنگی را چنان با نقوش ایرانی آمیختند که تشخیص آن‌ها در ابتدا مشکل بوده و نیاز به آشنایی بیش‌تری با تصویر سازی این دوره دارد.     تالار دیگر بنا تالار تبنی یا سفره‌خانه است که در ضلع جنوبی واقع است و به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و آفتاب‌گیر بودن آن‌، به زمستان‌نشین موسوم است‌. در قسمت شمالی تالار تبنی یک فرو رفتگی وجود دارد که شاه‌نشین اتاق محسوب می‌شود.     در تالار آینه و تالار سفره‌خانه‌، هفت ارسی جنوبی و هفت ارسی شمالی به صورت پنجره هستند و سه ارسی میان تالار به صورت در کاربرد دارند. ارسی‌ها را معمولاً با شیشه‌های کوچک رنگین آرایش می‌دادند که علاوه بر زیبایی‌، عاملی برای شکست و تجزیه نور بودند و نور را به صورت رنگ‌های زیبا به داخل اتاق می‌تاباندند. رنگ این شیشه‌ها عبارتند از زرد آبی و قرمز و سبز که بیش‌ترین رنگ به کار رفته در زمینه این شیشه‌ها زرد است‌.     اتاق‌های جانبی به گوشواره‌های جانبی نیز معروف است‌. در طبقه اول و دوم‌، در دو طرف تالار آینه و سفره‌خانه در طرف شمال دو اتاق و یک دهلیز قرار دارد. اتاق‌های جانبی واقع در طبقه هم‌کف‌، در ضلع شمالی کوچک‌تر از اتاق‌های مشابه در طبقه فوقانی است و علت آن این است که در جلوی اتاق جانبی طبقه هم‌کف سکویی قرار دارد که درب و دو پنجره را به طور کامل قرینه می‌کند. این سکو به اتاق جانبی ضلع شمالی هم‌جوار سکو متصل است‌. اندازه اتاق شمالی حدود ۱۲ مترمربع است‌. ابعاد این اتاق نسبت به اتاق‌های جنوبی کوچک‌تر است‌.       اتاق‌ها دارای درهایی به عرض ۶۰ سانتی‌متر است که یکی از این درها به راهرو و دیگری به دهلیز میان دو اتاق باز می‌شود. این دهلیز تنها وسیله ارتباطی بین دو اتاق شمالی و جنوبی محسوب می‌شود. مجموع اتاق‌ها در کل ساختمان هشت عدد و چهار دهلیز است که همگی تنها به راهروهای کنار خود راه دارند. تزیینات این اتاق‌ها به طور کامل مشابه یک‌دیگر و همه اتاق‌ها دارای پنجره‌های ارسی هستند.     دیوارها دارای گچ‌بری و نقاشی از گیاهان تزیینی و اسلیمی است‌. بیش‌تر قسمت‌های این اتاق را فرورفتگی‌هایی در دیوار تشکیل داده است که به مانند طاقچه عمل می‌کنند. شایان ذکر است که بیش‌تر طاقچه‌ها بازسازی شده است‌. احتمال داده می‌شود که روی نقاشی‌ها را با لایه‌ای از گچ پوشانده باشند، که پس از انجام عملیات مرمتی از زیر لایه گچ بیرون کشیده شده‌است‌. هم‌چنین‌، در حاشیه سقف‌، تزیینات مقرنس کاری وجود دارد. این تزیینات جز و ارزنده‌ترین تزیینات اسلامی است که از فرورفتگی‌ها و برجستگی‌هایی تشکیل می‌شود که هرچه به طرف سقف نزدیک شود، بر تقسیمات آن افزوده و در نتیجه بر زیبایی آن اضافه می‌شود.       در مجاورات این خانه‌، حمام قوام‌الدوله قرار داشته که درگذشته از این خانه دری به حمام باز می‌شده است‌.     شایان ذکر است که مرمت اساسی بنا در فاصله سال‌های ۱۳۴۵ و ۱۳۵۰ به دست استاد محمد کریم پیرنیا انجام گرفت و مرمت کاشی‌های قاجاری نیز تحت نظر استاد حبیبیان انجام شده است‌.   آدرس:   خیابان امیرکبیر، حد فاصل چهارراه سرچشمه و سه راه امین حضور، کوچه میرزا محمد وزیر

بنا و نما - تئاتر شهر

 

آنچه که امروزه با نام تئاتر شهر تهران مشهور شده است واهل فرهنگ وهنر برای این ساختمان قدیمی و ویژه ارزش و جایگاه بخصوصی قایل اند ساختمانی مدور و استوانه ای زیبا درمحل پارک دانشجو درچهار راه ولیعصر شهر تهران است .

  مکانی که بهترین و زیبا ترین آثار نمایشی حرفه ای تئاتر ایران توسط کارگردانان و هنرپیشه های معروف این سرزمین اسطوره ای درتالار های آن به صحنه رفته است .گویند که  تئاتر شهر تهران شباهت ظاهری  خیره ‌کننده‌ای با ساختمان " تالار بکمن"» در انستیتو تکنولوژی کالیفرنیا دارد.

  در محل تئاتر شهرامروزی ، در گذشته ای نه چندان دور محلی به نام  " کافه شهرداری " قرار داشت که یکی از مهم ترین تفرج گاه های مردم پایتخت بود و تا سال های سال نام آن برسرزبان های پایتخت نشینان جاری بود .

  در این محل عصرپنج شنبه و جمعه ها بازی سازان ونمایشگران ، سیرک بازان و معرکه گیران جمع می شدند تا از هنر نمایی آنها  تهرانی ها اوقات فراغت خود پر کنند و برای لحظاتی از دغدغه های روزانه به دور باشند .

   کافه شهرداری اواخر دهه سی تا اوایل دهه چهل یکی از مهم ترین پاتوق های روشنفکرانی چون " فروغ فرخزاد " و " جلال آل احمد " ،" دکتر نفیسی " وده ها متفکری بود که بعدها عرصه های مختلفی از فرهنگ وهنر این کشور را رقم زدند .

   گویند که در اوایل دهه ۴۰ خورشیدی گروهی نمایشی به فکر افتادند تا برای تهران یک سالن آمفی تئاتر دست و پا کنند و بعدها همین تفکر احداث سالن نمایشی برای پایتخت نشینان گسترش یافت تا اینکه بالاخره کلنگ تئاتر شهر تهران در سال ۱۳۴۶، در محل کافه شهرداری به زمین زده شد .

   طراحی این ساختمان به عهده شخصی به نام " امیر علی سردار افخمی" یکی از نام آورترین معماران ایرانی در آن دوره است . افخمی از شاگردان استاد " هوشنگ سیحون " بود و استاد سیحون و افخمی را از بنیان گذاران جریان معماری پیشروی ایران می دانند .

   مجموعه تئاتر شهر از ۵ تالار تشکیل شده . تالار های این مجموعه عبارتند از : تالار اصلی‏، تالار چهارسو ، تالار قشقایی، تالار سایه و کارگاه نمایش که در طبقه همکف و زیرزمین این ساختمان قرار دارد.

   تالار اصلی این مجموعه با گنجایش ۵۷۹ نفر است دارای تمامی تجهیزات لازم برای یک سالن تئاتر شامل : صحنه گردان الکتریکی، آسانسور دکور، سیستم آویزهای بالا رونده برای دکور، دهانه متحرک صحنه، پرده و امکانات سینمایی و دستگاه های کنترل کننده است . ورودی سالن نمایش نیز دارای دو درب با پوشش آکوستیک است تا از ورود صدای سالن انتظار به سالن نمایش جلوگیری کند.

   علاوه بر تالارهای نمایش ذکر شده ، این مجموعه دارای سالن انتظار و قسمت های پذیرایی ، کافه تریا ، بوفه ، کتابخانه ، مرکز اسناد ، کتابفروشی و بخش های اداری است.

  علاوه بر فضاهای سرپوشیده، محوطه باز اطراف بنا در مجاورت خیابان ولی عصر ، پارک دانشجو و خیابان انقلاب  نیز بخشی از مجموعه تئاتر شهر محسوب می شوند . دور این ساختمان مدور ، ستون های قرینه به سبک ستون های تخت جمشید طراحی شده است که باعث می شود ساختمان شباهت زیادی با خیمه داشته باشد. بالای ساختمان گنبد نیم مدوری طراحی شده است که یادآور " برج طغرل" و معماری دوره ایلخانیان است .

   شاید مهم ترین ویژگی تئاتر شهر در پلان دایره ای شکل آن باشد. این پلان ترکیبی از معماری یونان و روم قدیم و بناهای مربوط به نمایش ، مانند پانئوم و کلوزیوم است . اینگونه پلان ها در زمان ناصرالدین شاه وارد معماری ایران شده است.

   پس از سفر ناصرالدین شاه به فرانسه و انگلیس و دیدن سالن های نمایش و اپرای این شهرها، شاه دستور ساخت تکیه دولت را به شکل دایره ای، مانند سالن اپرای پاریس می دهد.
استفاده از آجر، در نما و ترکیب آن با کاشی فیروزه ای و سبز و همچنین بکار گیری عناصر تزیینی آجری، باعث ایجاد حس نزدیکی و آشنایی با بنای تئاتر شهر شده است.

 در ساختمان آن، ترکیبی جالب از کاشی و آجر به کار رفته است. ترکیب کاشی به شکل انتزاعی و استفاده از آجر برجسته که در دوره های مختلف تاریخی به ویژه در دوره ایلخانیان وجود داشته، در این مجموعه بکار رفته است.

  در واقع فضاهای داخلی این بنا با پیچ و خم های حاصل از پیروی طرح از هندسه غالب، حالت رمز و راز گونه به خود گرفته و گویی فرد را در هزار توی خود اسیر کرده، آن چنان که ویژگی هنر است.

  ساختمان تئاتر شهر در روز هفتم بهمن ۱۳۵۱ با روی صحنه رفتن تئاتر" باغ آلبالو" به کارگردانی "آربی آوانیسان" و با بازی "داریوش فرهنگ" ،" سوسن تسلیمی" ،" مهدی هاشمی" ،" فهیمه راستکار" و" پرویز پورحسینی" به عنوان مدرن ترین سالن تئاتر تهران افتتاح شد .

  این مجموعه  در آغاز فعالیت، توسط سازمان جشن هنر شیراز اداره می شد که بعدها این وظیفه به رادیو و تلویزیون واگذار شد. در حال حاضر سرپرستی این سالن به عهده وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی می باشد و مرکز هنرهای نمایشی به عنوان متولی فعالیت های تئاتری درمجموعه می باشد.مجموعه تئاتر شهر کعبه آمال اهالی تئاتر ایران درعرصه اجرایی هنر نمایشی است.